De wereldgeschiedenis volgens de Amerikaanse schrijver Robert Kaplan: een kwestie van geografie en Shakespeare (2024)

Robert Kaplan is een beroepsreiziger. Hij reist al bijna veertig jaar als journalist en schrijver de wereld rond. Zijn handelsmerk is de focus op de geografische context van sociale en politieke ontwikkelingen. Wegen, rivieren, zeeën en bergpassen bepalen in zijn visie net zo sterk de geschiedenis als ideologie of sociale verhoudingen dat doen.

Hij neemt bovendien altijd een stapel boeken mee op reis - tenminste mentaal. Zijn eigen bevindingen en interviews onderweg wisselt hij af met verwijzingen naar auteurs en denkers die hem op zijn pad zijn voorafgegaan - zelfs als dat lang geleden is. Zo reis je met Kaplan voortdurend door ruimte en tijd tegelijk, door landschap en geschiedenis. Zijn boeken zijn soms taai en vergen van de lezer een inspanning, maar ze zijn tegelijk meeslepend.

Misschien is het zijn leeftijd (Kaplan is intussen 69), maar in zijn jongste boek "De Adriatische Zee" duikt naast de reisliteratuur en de geopolitieke boeken ook flink wat poëzie op. Het boek is opvallend introspectiever en beschouwender. Kaplan vermeldt momenten van eenzaamheid, twijfels over wat hij zijn leven lang gedaan heeft, en spijt over standpunten die hij vroeger heeft ingenomen. Over de oorlog van president George W. Bush in Irak, die hij aanvankelijk verdedigde maar later als een fatale vergissing ging zien, schrijft hij: "Ik draag die oorlog altijd mee". Kaplan klinkt milder en af en toe zelfs wat dromerig.

Als we hem die indruk voorleggen, erkent hij dat met een glimlach. "Je hebt het helemaal juist. Het is de fase waarin ik nu zit, dit moest me echt allemaal van het hart."

De Adriatische Zee is doorgaans geen geografisch verband dat in ons blikveld zit. "Je hebt Italië aan de westkant en de Balkan aan de oostkant. Mensen leggen doorgaans geen verband tussen de twee. Maar ze maken deel uit van dezelfde wereld."

Die Adriatische wereld is volgens Kaplan bij uitstek een breukzone tussen historisch-culturele gebieden: oost en west, Latijns-christelijk en orthodox (of Byzantijns) christelijk, Zuid-Europa en Centraal-Europa, christelijk en islamitisch. "Het is de wereld in miniatuurvorm", zegt Kaplan. Identiteiten zijn er flexibel en fluïde, zowel voor individuen als voor gemeenschappen. In die zin is het ook een voorafspiegeling van hoe heel Europa (en misschien de hele wereld) evolueert. Dat populisme en nationalisme weer geregeld de kop opsteken - en met name ook in de Balkan - ziet Kaplan niet als een contradictie, maar eerder als de zwanenzang van sterk omlijnde groepsidentiteiten.

BEKIJK - Robert Kaplan vertelt over de wereld van de Adriatische Zee:

Die meervoudige identiteiten en oriëntaties van het Adriatische gebied hebben natuurlijk te maken met de opeenvolgende grootmachten of "rijken" die er de plak over zwaaiden of er tenminste een voet in huis hadden: het Romeinse rijk, het Byzantijnse rijk, het Ottomaanse rijk, het Habsburgse rijk en het Russische rijk. Kaplan laat - niet voor het eerst - blijken dat hij die rijken niet eens zo'n kwaad hart toedraagt. Als overkoepelende regulerende macht van een groot gebied met vele volkeren en talen bieden ze vaak meer ruimte voor culturele grenszones en overlapping dan de nationale staten die zichzelf in de moderne tijd op de kaart hebben gezet. In een rijk is een fluïde identiteit vanzelfsprekender, en dat geldt ook voor plaatsen of steden.

Stadsstaten op de Adriatische oostkust als Rijeka, Split of Dubrovnik illustreren dat volgens Robert Kaplan. Vaak was hun meervoudige oriëntatie - op Venetië en de Ottomanen bijvoorbeeld, op oost en west - ook simpelweg een kwestie van politiek overleven. In het fanatisme van de Joegoslavische burgeroorlog van de jaren 1990 is dat gevoel weggedrumd, maar door toerisme en door de inbedding in de EU keert die kosmopolitische sfeer daar terug.

BEKIJK - Robert Kaplan over het belang van de historische rijken:

Wellicht zijn weinig Amerikanen zo goed op de hoogte van de werking en de sterke en zwakke punten van de Europese Unie als Robert Kaplan. Hij ziet de EU als een nieuw, eigentijds "rijk" - een "goedaardig" rijk noemt hij het. Het slaagt er in om landen met zwakke overheidsinstellingen tot een betere bestuurscultuur te dwingen - ook al hebben sommige landen in het Adriatische gebied, zoals Slovenië, zich een betere leerling getoond in de aanloop naar hun lidmaatschap dan toen ze eenmaal het lidmaatschap op zak hadden.

Voor Kaplan staat het ook vast dat de EU de beste verdediging biedt tegen Russische invloed in de regio. Maar wanneer kandidaat-lidstaten als Albanië of Montenegro de hoop op toetreding zouden verliezen, dan kunnen ze weer naar Moskou worden toegezogen. In die landen gaat er al heel wat Russisch geld om, soms van toeristen of officiële investeringen, vaak ook uit criminele netwerken. Kaplan beseft dat de zwakke bestuurlijke tradities een hinderpaal vormen voor aansluiting bij de EU, maar lijkt er toch voor gewonnen dat de deur blijft openstaan.

BEKIJK - Kaplan over de EU als goedaardig rijk en het belang van de EU in de Balkan:

Voor alle duidelijkheid: Kaplan ziet ook de zwakke plekken van de EU. Het is een te bureaucratisch systeem dat mensen niet kan enthousiasmeren of emotioneel kan bekoren. Toch gelooft hij in de EU, ook voor het Adriatische gebied.

Dat staat in een schril en opmerkelijk contrast tot zijn visie op de relatie van de EU met Oekraïne - het land dat nu in het brandpunt van de actualiteit staat. Robert Kaplan sluit zich zonder verpinken aan bij diegenen die vinden dat het Westen zich onverstandig dicht bij Rusland heeft gewaagd. Opnieuw heeft het veel met geografie te maken: er liggen geen natuurlijke grenzen tussen Oekraïne en Rusland, het land ligt dicht bij Moskou en het is wezenlijk verbonden met de Russische geschiedenis. Het losse praten over NAVO-lidmaatschap of een toetreding tot de EU heeft een proces op gang gebracht dat tot de huidige dramatische situatie heeft geleid. In de lijn van het denken in "rijken" en grootmachten vindt Kaplan dat het Westen meer met de Russische gevoeligheden rekening had moeten houden.

BEKIJK - Robert Kaplan over het Westen, Poetin en Oekraïne:

Volgens Robert Kaplan zou de toetreding van Oekraïne tot de NAVO of de EU in Rusland altijd zwaar te verteren zijn - ongeacht wie er aan de macht is. Enkel wanneer de Russische regering zou ineenstorten en verkruimelen tot een zwak en chaotisch overheidsapparaat (zoals dat in de jaren 1990 min of meer gebeurde) zou het Westen zich kunnen veroorloven om Oekraïne in de eigen organisaties op te nemen.

Dat neemt niet weg dat de figuur van Vladimir Poetin wel degelijk een verschil maakt: een andere leider in het Kremlin had zeker anders kunnen reageren. Dat is de Shakespeariaanse kant van de geschiedenis, zegt Kaplan. "Het doet ertoe wie er aan de macht is. Het draait allemaal om geografie, tot het om Shakespeare draait." De geografie draait om landschap, wegen, grondstoffen en aanvoerketens. Dat creëert de setting, het decor voor politieke ontwikkelingen in elk land. Maar binnen die setting bepalen individuen wel degelijk wat ze zelf wel of niet doen.

Voor Robert Kaplan is er geen tegenstelling tussen het fatalisme van de geografie en het individuele handelen. Ze zijn allebei van belang en sturen allebei de geschiedenis een richting uit.

BEKIJK - Robert Kaplan over het belang van de geografie en het individu in de geschiedenis: